Wielka czy mała litera – kiedy piszemy z wielkiej litery, a kiedy z małej

Odpowiedni zapis wielkiej lub małej litery niejednokrotnie sprawia trudności nawet rodowitym Polakom. Wśród kilku czy nawet kilkunastu pozornie prostych i oczywistych zasad kryje się wiele wyjątków oraz szerokie pole do interpretacji pozostawione w szczególności autorom utworów lirycznych. Poniżej postaramy się przedstawić wszystkie obowiązujące we współczesnej polszczyźnie zasady, określające sytuacje kiedy wyraz należy zapisać wielką, a kiedy małą literą.

Do zapamiętania zasad dotyczących stosowania wielkiej i małej litery pomoże znajomość czterech podstawowych kryteriów ich użycia.

Kryteria składniowe
Wielką literę zawsze należy zapisać:
Na początku zdania rozpoczynającego wypowiedź oraz na początku wypowiedzenia następującego po kropce.
Gdy w obrębie jednego zdania następuje dłuższy opis lub wyliczenie.
Przykłady:
Nigdy nie zapomnę tego dnia: Padał rzęsisty deszcz, akurat zepsuł mi się samochód, nie jeździła komunikacja miejska i całą drogę do pracy musiałem pokonać piechotą.

W języku polskim występują trzy rodzaje:
– Męski, który określa osobniki (ludzi, zwierzęta, przedmioty) płci męskiej,
– Żeński, który określa osobniki (ludzi, zwierzęta, przedmioty) płci żeńskiej,
– Nijaki, nie określający żadnej z płci.

Gdy po dwukropku przytaczamy czyjąś wypowiedź, a cytat obejmuje co najmniej dwa zdania. Przykład: Mama powiedziała mi dziś: Warto żebyś odwiedziła babcię. Nie byłaś u niej co najmniej od dwóch tygodni.
W wypowiedzeniach następujących po znaku zapytania oraz po wykrzykniku.
Przykłady:
Wreszcie! Nie mogłam się doczekać kiedy mnie odwiedzisz.
Czy jesteś pewna? Jeśli jesteś zmęczona, nie musimy tam dziś iść.

Od powyżej opisanej zasady istnieją wyjątki. Możemy po wyżej wymienionych znakach interpunkcyjnych zapisać małą literę, pod warunkiem, że następujący po nich teksty jest kontynuacją zdania pojedynczego
Przykład:
Hej! hej! tutaj jestem!

Kryteria graficzne
Przyjęło się, że w poezji polskiej każdy wers rozpoczynany jest wielką literą.
Na przykład:
Jedzą, piją, lulki palą,
Tańce, hulanka, swawola;
Ledwie karczmy nie rozwalą,
Cha cha, chi chi, hejza, hola!
(Adam Mickiewicz „Pani Twardowska”)

Jednak we współczesnej poezji coraz częściej stosowane jest kryterium składniowe – wielkie litery występują na początku zdania, a nie na początku wersu.
Na przykład:
Zda mi się, stoi tu jeszcze szereg,
mur granatowy. Strzały jak baty.
Czwartego pułku czapy i gwery
i jak obłoki – dymią armaty.
(K. K. Baczyński „Mazowsze”)

Niekiedy również możemy napotkać utwory literackie, w których wielkie litery są całkowicie pomijane lub też występują wyłącznie na początku wiersza i w nazwach własnych.
Na przykład:
Kiedy już wszystkie kobiety
z transportu ogolono
czterech robotników miotłami
zrobionymi z lipy zamiatało
i gromadziło włosy
(Tadeusz Różewicz „Warkoczyk”)

Warto wspomnieć, że zasady użycia wielkich liter ze względów typowo graficznych zostawiają szerokie pole do manewru, szczególnie dla autorów poezji, ale także prozy.

Ze względów graficznych bardzo często stosuje się wielkie litery w różnego rodzaju tytułach, ostrzeżeniach oraz komunikatach. Na przykład na plakacie reklamującym spektakl widnieje nazwa SZALONE NOŻYCZKI, a na tablicy na bramie można dostrzec napis ZAKAZ WJAZDU.

Kryteria znaczeniowe
Wielką literę należy zapisać w następujących sytuacjach:
W imionach i nazwiskach ludzi, w tym również w nazwach pospolitych, pełniących funkcję imion lub przydomków. Na przykład: Edward Rydz-Śmigły, Maria Konopnicka, Ringo Starr.
W imionach i nazwach własnych zwierząt oraz roślin (drzew), na przykład: dąb Bartek, kot Mruczek. Warto zwrócić uwagę na imiona bohaterów, których nazwy są wieloczłonowe i składają się z nazwy pospolitej i imienia – wszystkie człony należy zapisać wielką literą, na przykład: Myszka Minnie.
W pseudonimach, przezwiskach i przydomkach, na przykład: Bolesław Wstydliwy, Leszek Biały.
W imionach postaci mitologicznych, w tym bogów, na przykład: Hera, Scylla, Charybda, Adonis.
Używając imion i nazwisk osób w znaczeniu przenośnym, na przykład: Czy mógłbyś do jutra pożyczyć mi Sienkiewicza? W tym przypadku „Sienkiewicz” oznacza jedną z pozycji literackich napisanych przez Henryka Sienkiewicza.
Nazwy krajów, regionów, osiedli, prowincji, ulic, wsi, a także wyrażenia o ustalonej strukturze, odnoszące się do konkretnych państw czy regionów na przykład: Norwegia, Wielkopolskie, Ujazd, Kraj Kwitnącej Wiśni.
W nazwach mieszkańców krajów, terenów geograficznych oraz części świata, na przykład: Amerykanin, Rosjanka, Szwed, Kaszub. Warto tutaj wspomnieć, że nazwy mieszkańców miast i wsi zapisujemy małą literą, na przykład: łodzianin, poznaniak.
W nazwach obiektów astronomicznych, na przykład: Wenus, Pluton, Słońce. Zapamiętajmy jednak, że w przypadku gdy terminy te stosowane są w kontekście pospolitym, a nie astronomicznym, terminy te zapisujemy małą literą.
W nazwach mieszkańców planet, na przykład: Marsjanie.
W nazwach dynastii, na przykład: Wazowie.
W nazwach członków ras, narodów oraz szczepów, na przykład: Murzyn (osoba rasy czarnej), Żyd (przedstawiciel narodu żydowskiego). Należy jednak zapamiętać, że używając tych słów jako nazw pospolitych, zapisujemy je małą literą, na przykład: żyd (wyznawca religii żydowskiej – judaizmu), murzyn (mocna opalona osoba).
W przymiotnikach dzierżawczych, odnoszących się do autora utworu literackiego, zakończonych na -owski, -owy, -ów, -yn, -in. Przyklady: wiersz Mickiewiczowski (napisany przez Adama Mickiewicza).
W nazwach świąt, na przykład: Wielkanoc, Wielki Piątek. Z kolei nazwy obrzędów należy zapisać małą literą, na przykład: dożynki.
W nazwach wydarzeń i imprez, którym nadano specjalne tytuły (z wyjątkiem występujących w tych nazwach przyimków), na przykład: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. I.J. Paderewskiego, Dzień bez Samochodu.
W tytułach czasopism, gazet, serii wydawniczych, na przykład: Dziennik Łódzki, Gazeta Wyborcza. Warto zapamiętać, że obecnie wszystkie wyrazy występujące w tytułach gazet (z wyjątkiem przyimków) należy zapisać wielką literą, na przykład: Wiedza i Życie. Do 2008 roku stosowano zasadę mówiącą o tym, że w nazwach odmiennych wielką literę stawia się wyłącznie na początku tytułu, zaś w przypadku nieodmiennych nazw wielkie litery zapisywało się we wszystkich wyrazach.
W nazwach języków programowania i czcionek komputerowych, na przykład: COBOL, JavaScript, Times New Roman.
W nazwach programów telewizyjnych oraz słuchowisk, na przykład: Wiadomości, Fakty. Należy jednak zapamiętać, że w przypadku nazw wieloczłonowych wielką literą zapisujemy wyłącznie pierwszy wyraz, na przykład: Kuchenne rewolucje, z kolei w nazwach audycji cyklicznych wszystkie człony poza spójnikami i przyimkami zapisujemy wielkimi literami, na przykład: Aktualności Jedynki.
W nazwach władz i urzędów, na przykład: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Senat.
W indywidualnych nazwach urzędów, szkół czy szpitali, na przykład: Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Wojskowej Akademii Medycznej – Centralny Szpital Weteranów.
W nazwach zespołów muzycznych, drużyn sportowych, klubów, na przykład: Lechia Tomaszów, Widzew Łódź, The Rolling Stones.
W nazwach odznaczeń i orderów, na przykład: Order Orła Białego. Należy zapamiętać, że w wielowyrazowych nazwach nagród, w których drugi człon przyjmuje formę dopełniacza lub określenia przymiotnikowego, całość zapisujemy wielką literą, na przykład Nagroda Pulitzera, a jeśli nazwa odznaczenia czy nagrody ma formę mianownika, stosujemy następujący zapis: nagroda FIFA World Player of the Year.
W nazwach przedsiębiorstw, firm i marek, na przykład: Daniel Wellington, Nike, Fiat.

Kryteria grzecznościowe i uczuciowe
Pisząc listy czy podania ze względów grzecznościowych wielką literą zapisujemy zaimki i zwroty, na przykład: Pisząc do Ciebie…, Szanowna Pani Profesor…