Samogłoski

Samogłoski to głoski występujące w języku polskim, których charakterystyczną cechą jest powstawanie jedynie przy uczestnictwie więzadeł głosowych, bez udziału warg czy języka. Przepływający swobodnie przez kanał głosowy strumień powietrza, odpowiedzialny jest za wypowiedzenie wyraźnej, dźwięcznej, pojedynczej głoski. Samogłoski zazwyczaj są donośniejsze niż spółgłoski, możliwe jest również przedłużenie ich brzmienia, co sprzyja wyrażaniu emocji oraz zmianie barwy głosu. W naszym języku obecnych jest osiem samogłosek: a, ą, e, ę, i, o, u (przedstawiane łącznie z tak samo wymawianym ó) oraz y.

Jak dzielimy samogłoski?

Istnieje wiele różnych podziałów samogłosek. Najpopularniejsze z nich to:
podział na samogłoski ustne i nosowe – samogłoski ustne to: a, e, y, i, o, natomiast samogłoski nosowe to: ą i ę,
podział ze względu na kształt warg, towarzyszący ich wymawianiu – głoski płaskie to: i, y, e oraz ę, głoskami okrągłymi nazywamy głoski: o, a oraz u, natomiast głoska a uważana jest za głoskę obojętną,
podział ze względu na położenie języka w jamie ustnej, podczas wypowiadania samogłosek – wyróżniamy tu głoski przednie: e, ę, i oraz y, głoskę środkową, czyli głoskę a oraz głoski tylne: ą, o u. W podziale tym występują również głoski wysokie (i, y, u), średnie (e, ę, o, ą) oraz głoska niska, czyli a.

Zastosowanie samogłosek

Samogłoski sprzyjają wyrażaniu przez nas emocji. Przykładowo, wydłużona głoska y może wyrażać wątpliwość, głoska a wypowiedziana podniesionym głosem czy wręcz wykrzyczana, świadczy o przestrachu lub dużej irytacji, samogłoska o, którą wypowiadamy podniesionym tonem, oznajmia o naszym zdumieniu, natomiast przedłużona głoska u wyraża podziw.
Nie należy również zapominać, iż samogłoski są niezbędne do dzielenia wyrazów na sylaby. Sylaba zakończona samogłoską to sylaba otwarta (jak w słowie ma-ma), natomiast sylaba, zawierająca samogłoskę wewnątrz (na przykład lap-top), nazywana jest sylabą zamkniętą.
Samogłoska i pełni jeszcze jedną funkcję – zmiękczania spółgłoski ją poprzedzającej, na przykład w słowie „biedny”.

Trudności w pisowni samogłosek

Połączenia om, em, on oraz en
Wielu osobom trudność sprawia zapis połączeń literowych samogłosek o lub e ze spółgłoskami nosowymi, takimi jak m czy n. Ze względu na brzmienie tych połączeń, które jest bardzo podobne do brzmienia samogłosek ą oraz ę, niejednokrotnie ciężko jest ocenić, jak powinien wyglądać zapis danego wyrazu.

W kwestii tej warto przyswoić sobie podane niżej zasady.
W wyrazach rodzimych połączenia om, em, on oraz en piszemy przed przyrostkami -ko, -ka, na przykład: słomka, słonko, panienka.
W wyrazach zapożyczonych, powyższe połączenia piszemy przed spółgłoskami p, b, t, d, k, g (zwanymi spółgłoskami zwartymi) oraz przed c, ć, cz, dz, dź, dż (czyli spółgłoskami zwarto-szczelinowymi). Przykłady to: prezent, kontuzja czy potencjał.
Pisownia połączeń om, em, on oraz en jest wymagana również w słowach zapożyczonych przed spółgłoskami szczelinowymi, czyli: f, w, s, z, sz oraz ch, w momencie gdy wymowa słowa może być różna. Dobrym przykładem jest słowo sensacja, które wymawiane jest równie często jako „sęsacja” jak i jako „sensacja”.
Należy również pamiętać, że połączenie -om piszemy zawsze w celowniku liczby mnogiej rzeczowników, niezależnie od ich rodzaju, na przykład: rowerom, dziewczynkom, słowom.

Zasady pisowni samogłoski i wymiennie ze spółgłoską j
Należy zapamiętać, że spółgłoskę j piszemy przed samogłoskami, na początku wyrazu, na przykład: jama, jeden.
Samogłoskę i natomiast piszemy na początku wyrazów, jeżeli następna litera jest spółgłoską, tak jak w słowach: idę, Ignacy czy im.

Samogłoska i najczęściej powinna być pisana zarówno przed spółgłoskami, jak i samogłoskami. Wyjątki od tej reguły są nieliczne, takie jak na przykład: babeszjoza. Z kolei spółgłoska j powinna być pisana po kończących się spółgłoską przedrostkach, które dodajemy do wyrazów, pierwotnie zaczynających się właśnie od głoski j, czyli: odjechać, zjadać.

Warto również wspomnieć, że spółgłoskę j piszemy po spółgłoskach takich jak s, c oraz z, w momencie gdy połączenia brzmią jako „sj”, „cj” czy „zj”, na przykład: racja, Gruzja czy pasja. Jeśli natomiast wymawiamy spółgłoskę s, c z lub ich zmiękczone wersje, wówczas w wyrazie tym piszemy samogłoskę i, na przykład: siebie czy Simba.

Spółgłoskę j piszemy po samogłoskach, w momencie gdy wymowa słowa wskazuje na jej obecność, na przykład: pieje, kajak, majowy.

Pisownia końcówek -i, -ii oraz -ji
Niełatwym zagadnieniem w języku polskim jest również pisownia końcówek -i, -ii, -ji w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego, kończących się na -ia oraz -ja.

Jeżeli rzeczownik zakończony jest na -ia, podczas jego odmiany wchodzą w grę tylko dwie końcówki: -ii lub -i. Podczas ich zapisywania kierujemy się następującymi zasadami:
po spółgłoskach b, f, m, p oraz w, jeżeli mamy do czynienia z wyrazem rodzimym, zapisujemy końcówkę -i, natomiast w wyrazach obcych piszemy -ii (przykłady: ziemi, filozofii),
po głoskach: t, d, ch, g, r, k oraz l piszemy ii, na przykład: historii, magii, filologii,
po spółgłosce n w wyrazach, w których w mianowniku zakończenie wymawiane jest jako „-ńa”, piszemy i (np. córuni), natomiast gdy zakończenie wyrazu brzmi jak „-ńja”, piszemy -ii (np. manii, Danii).

Jeżeli rzeczownik zakończony jest na -ja, które występuje bezpośrednio po samogłosce, odmieniając go przez przypadki, powinniśmy zapisywać końcówkę -i, na przykład: breja – brei.
Z kolei rzeczowniki również kończące się na -ja, które występuje po głoskach: c, s oraz z, podczas odmiany zyskują końcówkę -ji, na przykład: racji, fantazji.