Jak poprawnie odmieniać czasowniki? O odmianie czasownika, zasady odmiany czasowników

W języku polskim czasownik informuje o wykonywanych czynnościach i stanach. Odpowiada na pytania: co robi?, co się dzieje?, co się z nim/nią dzieje? Jest to samodzielna, odmienna część mowy.
Podstawową, nieodmienioną formę czasownika nazywamy bezokolicznikiem. Bezokoliczniki to na przykład: spać, myśleć, rozmawiać.

Każdy czasownik odmienia się przez:
osoby,
liczby,
tryby,
czasy,
strony.
Niektóre formy czasowników odmieniają się również przez rodzaje.

Odmiana czasownika przez osoby
Poprawna odmiana czasownika przez osoby umożliwia zidentyfikowanie wykonawcy czynności, którym jest podmiot w zdaniu. W języku polskim istnieją trzy osoby:
pierwsza osoba, będąca autorem wypowiedzi czy też nadawcą przekazywanej informacji (rozmawiam, płynę, myślę) lub też grupa osób, pośród których znajduje się nadawca informacji, czyli my (rozmawiamy, płyniemy, myślimy),
druga osoba, czyli ty – w sytuacji gdy podmiotem w zdaniu i odbiorcą informacji jest ta sama osoba (rozmawiasz, płyniesz, myślisz), jak i wy – grupa osób, wśród których odbiorca się znajduje (rozmawiacie, płyniecie, myślicie),
trzecia osoba – nie jest ona ani nadawcą ani odbiorcą przekazywanej informacji – on, ona, ono (rozmawia, płynie, myśli), lub też grupa osób – oni (rozmawiają, płyną, myślą).

Odmiana przez liczby
W języku polskim rozróżniamy liczbę pojedynczą oraz mnogą.
Przykładowa odmiana przez liczby:
Liczba pojedyncza:
(Ja) rozmawiam
(Ty) rozmawiasz
(On, ona ono) rozmawia
Liczba mnoga:
(My) rozmawiamy
(Wy) rozmawiacie
(Oni, one) rozmawiają

Odmieniając czasownik rozmawiać przez liczby do podstawy słowotwórczej (jest nią w tym przypadku rozmawia-) należy dodać odpowiednie końcówki: -m, -sz, -my, -cie, -ją. Dzięki nim możemy zorientować się w jakiej liczbie występuje czasownik.

Poza opisanymi wyżej liczbami istnieje również bezosobowa forma czasownika w czasie przeszłym. Jej końcówka to -no. Liczba ta jest nieodmienna.
Przykłady: napisano, rozmawiano, wymyślono.

Odmiana przez czasy
Każdy czasownik możemy odmienić przez trzy podstawowe czasy:
czas teraźniejszy,
czas przeszły,
czas przyszły.

Czas teraźniejszy informuje nas o czynności, która odbywa się podczas mówienia, na przykład: (ja) rozmawiam, (ty) płyniesz, (my) nucimy.

Czas przeszły daje nam do zrozumienia, że dana czynność już się odbyła, na przykład: (ja) rozmawiałam, (ty) płynąłeś, (my) nuciliśmy.

Czas przyszły mówi o tym, że dana czynność wyprzedza chwilę, w której o niej mówimy. Wyróżniamy tutaj dwa rodzaje czasów:
czas przyszły prosty, np.: porozmawiam, zanucę, popłyniemy,
czas przyszły złożony, np.: będę rozmawiać, będę nucić, będziemy płynąć.

Czasowniki w czasie przyszłym złożonym możemy utworzyć na dwa różne sposoby:
przy pomocy formy osobowej „być” połączonej z bezokolicznikiem, na przykład: będę rozmawiać, będziemy płynąć,
poprzez połączenie osobowej formy „być” z odmianą trzeciej osoby liczby pojedynczej w czasie przeszłym, na przykład: będę rozmawiał, będziemy pływali.

Odmiana przez tryby
Zastosowanie właściwego trybu czasownika jest niezbędne aby odbiorca wiadomości mógł określić realność jego wykonania. Dzięki odpowiedniemu trybowi autor wypowiedzi prezentuje swój stosunek do tego o czym mówi. Łatwo możemy zatem rozróżnić która czynność jest faktycznie wykonywana, która jest jedynie możliwa do wykonania, a co należy potraktować jako rozkaz.

W języku polskim wyróżniamy trzy tryby czasowników:
tryb oznajmujący, pozwalający na przekazanie informacji o czynności faktycznie odbywającej się, bez względu na czas, na przykład: (ja) idę, (ty) rozmawiasz, (my) tańczymy,
tryb przypuszczający, mówiący o czynnościach hipotetycznych, które można zrealizować jedynie po spełnieniu odpowiednich warunków – charakterystyczne jest występowanie cząstki „by” w czasownikach używanych w trybie przypuszczającym, na przykład: (ja) poszłabym, (ty) porozmawiałbyś, (my) zatańczylibyśmy,
tryb rozkazujący, którego używamy do wyrażenia nakazu, zakazu, życzenia lub prośby, na przykład: porozmawiajmy, pójdź, niech mi pomogą.

Odmiana przez rodzaje
Przez rodzaje w języku polskim możemy odmieniać czasowniki występujące w czasie przeszłym oraz w trybie przypuszczającym.

Wyróżniamy następujące rodzaje:
1. W liczbie pojedynczej:
rodzaj męski, na przykład: rozmawiał, szedł, tańczyłby, myślał,
rodzaj żeński, na przykład: rozmawiała, szła, tańczyłaby, myślała,
rodzaj nijaki, na przykład: rozmawiało, szło, tańczyłoby, myślało.
2. W liczbie mnogiej:
rodzaj męskoosobowy, na przykład: rozmawialiśmy, szliśmy, tańczylibyśmy, myśleliśmy,
rodzaj niemęskoosobowy, na przykład: rozmawiałyśmy, szłyśmy, tańczyłybyśmy, myślałyśmy.

Odmiana przez strony
Odpowiednio dobrana strona czasownika pozwala nam na określenie wykonawcy czynności. W języku polskim wyróżniamy trzy warianty stron:
strona czynna – podmiotem jest tutaj wykonawca czynności, z kolei dopełnieniem – odbiorca, na przykład: Ola umyła ręce;
strona bierna – użycie tej strony wskazuje na poddawanie się podmiotu jakiejś czynności, na przykład: Ola została umyta przez mamę;
strona zwrotna – zarówno wykonawca czynności, jak i jej odbiorca to ta sama osoba, na przykład: Ola umyła się.
Należy zapamiętać, że wszystkie czasowniki mają swoją stronę czynną, jednak nie wszystkie mają stronę bierną. Jeśli od czasownika możemy utworzyć stronę bierną, to czasownik taki nazywamy przechodnim. Czasowniki nieprzechodnie to te, od których nie ma możliwości utworzenia strony biernej, na przykład: iść, krzyczeć, płakać.

Czasowniki dokonane i niedokonane
Czasowniki możemy również podzielić na dokonane i niedokonane. Te pierwsze mówią nam o czynności, która już się zakończyła (zrobiłem, poszedłem, napisałem), z kolei w przypadku drugich – czynność, o której mowa, jeszcze trwa (robiłem, szedłem, pisałem).