Skróty i skrótowce – charakterystyka, zasady skracania

Czym jest skrótowiec, a czym skrót?
Skrótowiec to wyrazy pochodne, które powstały przez skróceniu dwu- lub wieloczłonowej nazwy. Występują zarówno w języku pisanym, jak i mówionym. Skrót z kolei to po prostu skrócona forma wyrazu, której charakterystyczną cechą jest to, że występuje wyłącznie w języku pisanym.
Przykłady:
Skrótem od tytułu lekarz jest lek.
Skrótem od wyrazu dyrektor jest dyr.
Skrótowiec od nazwy „Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego to WORD.
Skrótowcem od nazwy Narodowy Fundusz Zdrowia jest NFZ (czytane: en-ef-zet).

Skróty

Jak zapisujemy skróty – reguły skracania pojęć w języku polskim
W języku polskim istnieją dwie grupy skrótów:
Skróty składające się z pierwszej litery lub pierwszych kilku liter wyrazu.
Skróty składające się z pierwszej (pierwszych) oraz ostatniej litery wyrazu skracanego.

Skróty składające się z pierwszych liter wyrazu
Po skrótach składających się wyłącznie z pierwszej litery lub kilku pierwszych liter wyrazu skracanego należy postawić kropkę.
Przykłady: r. (rok, rodzaj), lek. (lekarz), n. med. (nauk medycznych), mies. (miesiąc)

W języku pisanym, nie należy oznaczać skrótów specjalnym formatem czcionki ani wielkością liter. Co więcej, jak widać powyżej, jeden skrót może oznaczać dwa różne wyrazy (skrót r. może oznaczać zarówno rodzaj, jak i rok) i jego znaczenia należy się domyślić po kontekście wypowiedzi.

Warto zapamiętać, że jeżeli skrót kończy się na spółgłoskę miękką, której miękkość oznaczana jest literą i, niewystępującą w skrócie, to miękkości tej również w skrócie nie należy zaznaczać, na przykład: godz. (godzina). Z kolej jeśli miękkość spółgłoski oznaczana jest znakiem diakrytycznym, należy ją w skrócie uwzględnić, na przykład: żeń. (żeński).

Skracanie nazw wielowyrazowych
Jest to szczególny rodzaj skrótów, tworzonych z pierwszych liter wyrazu. Aby poprawnie skracać nazwy wielowyrazowe, należy przyswoić poniższe zasady.
Gdy drugi (lub kolejny) wyraz nazwy rozpoczyna się od samogłoski, po skrócie każdego z wyrazów należy postawić kropkę, na przykład: p.o. – pełniący obowiązki, m. in. – między innymi.
Gdy kolejne wyrazy rozpoczynają się z kolei od spółgłosek, po całym skrócie stawiamy tylko jedną kropkę, na przykład: ds. – do spraw, etc. – et cetera. Wyjątkiem tutaj są skróty, w których kropki pojawiają się po skrócie każdego z wyrazów danej nazwy, co ma ułatwiać rozróżnianie skrótów poszczególnych nazw, na przykład: br. – bieżącego roku, ale b.r. – brak wydania.

Skróty miar, wag oraz jednostek monetarnych
W języku polskim po skrótach oznaczających nasze ojczyste jednostki monetarne nie stawiamy kropki. Odwrotnie jest w przypadku jednostek monetarnych zagranicznych – tu ich skrót należy zakończyć kropką.
Przykłady: zł (złoty), gr (grosz), ale dol. – dolar.

Również w przypadku jednostek miar i wag po skrócie nie stawiamy kropki.
Przykłady: kg (kilogram), km (kilometr), dag (dekagram), cm (centymetr).

Zaznaczanie liczby mnogiej w skrótach tworzonych z pierwszych liter wyrazu
Aby oznaczyć, że chodzi nam o liczbę mnogą, skróty jednoliterowe należy połączyć, a na ich końcu postawić kropkę. Na przykład: kk. (kończyny), tt. (tętnice), oo. (ojcowie).
W przypadku oznaczania liczby mnogiej skrótów utworzonych z kilku pierwszych liter wyrazu, należy zastosować powtórzenie, kończąc każdy skrót kropką, na przykład: dyr. dyr. (dyrektorzy).

Skróty złożone z pierwszej i ostatniej litery wyrazu skracanego
Po tego rodzaju skrótach, jeśli oznaczają one wyraz w formie mianownika, nigdy nie stawiamy kropek, bez względu na to, z ilu liter się składają.
Przykłady: bp (biskup), mgr (magister), dr (doktor).

W sytuacjach gdy skróty oznaczają wyrazy w innych przypadkach, należy podstawić kropkę.
Przykłady:
Miałam dziś egzamin u dr. (doktora) Kowalskiego.
Dopuszczalna jest również forma:
Miałam dziś egzamin u dra Kowalskiego.

W przypadku kiedy skrót odnosi się do kobiet, nie stawiamy kropki w żadnym z przypadków zależnych.
Przykład:
Miałam dziś egzamin u dr Kowalskiej.

Chcąc oznaczyć liczbę mnogą skrótów składających się z pierwszych i ostatnich liter skracanych wyrazów, możemy postąpić różnie.
W mianowniku możemy zastosować podwojenie skrótu bez użycia kropek, na przykład: Wczorajszy wykład przeprowadzili wspólnie dr dr Kowalski i Nowicki. Możemy również zastosować skrót „drowie” lub „drzy”.
Jeżeli mamy do czynienia z liczbą mnogą przypadków zależnych, możemy zastosować podwojenie skrótu (nie zapominając wówczas o kropkach!) dr. dr. l ub też użyć formy z końcówką: drów, o drach.
Przykłady:
W swoich podziękowaniach nie zapomnij wspomnieć o drach Nowickim i Kowalskim.

Skrótowce – zasady tworzenia

W języku polskim wyróżniamy następujące grupy skrótowców:

1. Skrótowce literowe – utworzone z pierwszych liter wyrazów skracanej przez nas nazwy, na przykład: SLD (Sojusz Lewicy Demokratycznej, czyt. es-el-de), OIL (Okręgowa Izba Lekarska, czyt. o-i-el), PKD (Polska Klasyfikacja Działalności, czyt. pe-ka-de). Chcąc prawidłowo wymówić skrótowiec, każdą literę należy przeczytać oddzielnie. Warto wspomnieć, że pośród skrótowców literowych znajdują się zarówno te odmienne, jak i nieodmienne.
2. Skrótowce grupowe – utworzone z grup głosek, które najczęściej są pierwszymi sylabami, rozpoczynających wyrazy, wchodzące w skład skracanej nazwy. Skrótowce grupowe są odmienne. Przykłady: Polfa (Polska Farmacja).
3. Skrótowce głoskowe – powstają, podobnie jak skrótowce literowe, z pierwszych liter skracanego wyrażenia. Czytane są jednak jak jeden wyraz (nie należy, jak w przypadku skrótowców literowych, wymawiać oddzielnie każdej litery). Przykłady: WUG (Wyższy Urząd Górniczy). Skrótowce głoskowe również się odmieniają.
4. Skrótowce mieszane to skrótowce będące połączeniem dwóch lub trzech wymienionych powyżej rodzajów. Skrótowce mieszane najczęściej są odmienne. Wśród nich wyróżniamy:
   skrótowce literowo-grupowe, na przykład: PZSzach – Polski Związek Szachowy,
   skrótowce głoskowo-grupowe, na przykład: Polmos – Polski Monopol Spirytusowy,
   skrótowce literowo-głoskowe, na przykład: CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego.

Jak zapisujemy skrótowce?
Należy zapamiętać, że skrótowce głoskowe oraz literowe zapisujemy wielkimi literami. Pozostałe skrótowce można zapisywać zarówno w całości wielkimi literami, jak i stosując wielką literę wyłącznie na początku skrótowca. Najczęściej zależy to od opinii właściciela danej nazwy.

W przypadku skrótowców, w których występują litery oznaczające spójniki i przyimki, znaki te należy zapisać małymi literami. Przykłady: MSWiA – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Małymi literami należy również zapisać głoski wewnątrzywrazowe występujące w skrótowcach. Przykłady: DzU RP – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Reguły odmiany skrótowców
Odmianę skrótowca pisanego wielkimi literami zaznaczamy łącznikiem, zaś końcówkę fleksyjną zapisujemy zawsze małą literą.
Przykład: WOPR, WOPR-em, WOPR-u, PAN, PAN-u, PAN-em.

Skrótowce, które mają formę rzeczowników, odmieniamy standardowo, nie dodając żadnych znaków.
Przykład: UMed, z UMedem, na UMedzie.