Charakterystyka i zastosowanie spółgłosek

Spółgłoska to dźwięk, do powstania którego niezbędne jest co najmniej zbliżenie, a niekiedy również zwarcie naszych narządów mowy.

Ile tak naprawdę mamy spółgłosek?

W języku polskim spółgłosek jest znacznie więcej niż mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka. Oczywiście, każdy wymieniłby spółgłoski takie jak: b, c, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h (lub ch), j, k, l, ł, m, n, ń, p, r, s, ś, sz, t, w, z, ź oraz ż (zapisywane także jako rz). Nie wszyscy jednak wiedzą, że do spółgłosek występujących w naszym języku narodowym zaliczają się również spółgłoski zmiękczone, czyli: b’, c’, d’, f’, g’, h’, k’, l’, m’, n’, p’, r’, s’, t’, w’ oraz z’. Nietrudno zatem zauważyć, że samych spółgłosek jest znacznie więcej niż znaków graficznych, mających je reprezentować. Jest tak dlatego, że spółgłoski zmiękczone przyjęło się oznaczać za pomocą litery i, np.: hiena (h’jena), cis (c’is).

Jak dzielimy spółgłoski?

Istnieje kilka podziałów spółgłosek. Do najpopularniejszych należy podział ze względu na miejsce artykulacji.

Według niego rozróżniamy:

• spółgłoski wargowe: dwuwargowe (b, b’, p, p’, m, m’) oraz wargowo-zębowe (f, f’, w, w),
• spółgłoski przedniojęzykowe: przedniojęzykowo-dziąsłowe (l, l’, r, dż, cz, sz, ż) oraz przedniojęzykowo-zębowe (d, d’, t, t’, c, c’, ł, dz),
• spółgłoski środkowojęzykowe (ć, dź, ś, ź, ń, g’, k’, ch’),
• spółgłoski tylnojęzykowe (k, g, ch).

Kolejnym znanym i często używanym podziałem jest podział ze względy na stopień zbliżenia narządów mowy podczas wymawiania spółgłoski.

Wyróżniamy tutaj:

• spółgłoski szczelinowe (f, f’, w, w’, s, s’, ś, z, z’, ź, ż, ch, ch’),
• spółgłoski zwarto-szczelinowe (c, c’, cz, dz, dź, dż),
• spółgłoski zwarte (p, p’, b, b’, t, t’, d, d’, k, k’, g, g’), zwane niekiedy wybuchowymi,
• spółgłoski sonorne: nosowe (m, m’, n, n’), drżące (r, r’) i ustne (l, l’, ł).

Spółgłoski możemy również podzielić ze względu na to, czy podczas ich artykulacji używane są więzadła głosowe.

Wyróżniamy tu:

• spółgłoski dźwięczne, np.: b, d, g,
• spółgłoski bezdźwięczne, np.: p, t, k.

Warto wspomnieć, że jedyną spółgłoską bezdźwięczną, która nie ma swojego dźwięcznego odpowiednika jest h.

Pisownia spółgłosek w połączeniach literowych

Połączenia „kę”, „gę”
Należy zapamiętać, że połączenia te zapisujemy zawsze z twardym g lub k. Wyjątkiem od tej reguły jest wyraz „giąć” i wszystkie jego formy oraz pochodzące od niego słowa. Wówczas używamy głoski g’.

Połączenia „kie”, „ke”, „gie”, „gę”
W języku polskim przyjęła się zasada, iż wyrazy rodzime oraz przyswojone zapożyczone piszemy wraz z cząstką „kie” lub „gie”. Przykłady: higiena, sukiennice, lakier.
W nowych, zapożyczonych wyrazach oraz w zapożyczeniach z greki lub łaciny, rozpoczynających się cząstką gen- lub geo- używamy połączeń „ke”, ge”, na przykład: geolog, geografia, agencja, pokerzysta.

Połączenia „chi” oraz „chy”
W wyrazach rodzimych najczęściej używamy połączenia „chy”, na przykład: przechytrzyć, chyba. Wyjątkiem od tej reguły są czasowniki częstotliwe, kończące się na -iwać, na przykład: podkochiwać. Wyjątkiem jest również wyraz chichotać i wszystkie pochodzące od niego formy.

Pisownia s, ś, z oraz ź przed spółgłoskami wargowymi miękkimi
Aby poprawnie zapisać wymienione głoski, należy przyswoić sobie następujące zasady:

• przed cząstką -bi zawsze piszemy z, np.: zbiegać, zbić,
• przed cząstką -fi należy zapisać s, np.: sfingomielina, sfilmować,
• przed cząstką -pi piszemy s, np.: spisać, spinać (wyjątkami od tej reguły są wyrazy śpiewać oraz śpi i wszystkie podchodzące od nich formy),
• przed cząstkami -mi oraz -wi należy zapisać ś lub z, np.: śmiać, świat, zmieniać, zwiać.